پژوهش بررسی نسخ چاپ سنگی حفاظت و مرمت یک نسخه قرآن طوماری موجود در کتابخانه استان قدس رضوی - دانلود



پایان نامه بررسی نسخ چاپ سنگی حفاظت و مرمت یک نسخه قرآن طوماری موجود در کتابخانه استان قدس رضوی در 95 صفحه ورد قابل ویرایش

پژوهش بررسی نسخ چاپ سنگی حفاظت و مرمت یک نسخه قرآن طوماری موجود در کتابخانه استان قدس رضوی در 95 صفحه ورد قابل ویرایش


چکیده:

این پروژه مشتمل بر  چهار فصل است.  درفصل اول این پروژه به مباحثی چون تاریخچه چاپ سنگی ، ظهور کاغذ ماشینی، ضرورت حضور چاپ در ایران و معرفی نمونه های چاپ سنگی و نسخ طوماری اشاره شده است. فصل دوم  به بررسی و شناسایی انواع كاغذ و مواد مورد استفاده در ساخت آن چون انواع مركب ها و جوهرها، انواع روش های ساخت و تولید، آهارها و چسب ها و شناسایی آن ها ، جلد و انواع آن ، و... اختصاص دارد. فصل سوم نیز به آسیب شناسی  وبررسی آسیبها و فصل چهارم به بیان  مراحل حفاظت و درمان  نسخه طوماری قرآن اختصاص دارد.                                                     















فهرست مطالب


مقدمه

فصل اول:  مطالعات تاریخی

            - دلایل و ضرورت ورود چاپ به ایران

            - تاریخچه چاپ سنگی

            - معرفی اولین نمونه های چاپ سنگی و نسخ طوماری

            - دلایل ظهور کاغذ سازی ماشینی

فصل دوم:  فن شناسی

            - تکنیک چاپ سنگی

            - بررسی کاغذ نسخ چاپ سنگی

            - بررسی تزئینات نسخ چاپ سنگی

            - بررسی نحوه شکل گیری قرآن طوماری



فصل سوم:  آسیب شناسی

            - بررسی آسیبهای وارده و ارائه راه حل درمان آن

            - بررسی عوامل آسیب رسان و ارائه راه حل پیشگیری



فصل چهارم:  اجرای عملیات مرمتی و ارائه راهکارهای حفاظتی انجام شده


منابع و ماخذ



فهرست نمودارها و جداول






مقدمه



منت خدای را که قلم آفرید و حرف ساخت تا همنشینی حروف به دستان قلم بر پیکر سفید کاغذ به دست عالمان توانای هر عصرنقش بندد.

و ستایش پروردگار را که توفیق ورود به عرصه گرانسنگ مرمت با ارزش ترین کتاب آسمانی را بر من ارزانی نمود تا سهمی اندک  را در حفظ  یادگاران کهن بر عهده گیرم.









دلایل و ضرورت ورود چاپ به ایران

کتاب در ایران از طریق خوشنویسی و نسخه نویسی تکثیر می شد و هم اینک در کتابخانه های کشور از این گونه کتابها زیاد است. در دوران قاجار بعد از بازگشت محصلان ایرانی از اروپا و گسترش افکار و نظریات جدید در زمینه های مختلف آموزشی، علمی و فرهنگی که حاصل تجارب آنها از تحصیل در غرب بود، ضرورت تاسیس مدارس جدید به شیوه غربی و آموزش جوانان از اقشار مختلف مورد توجه قرار گرفت. با تاسیس دارالفنون و دیگر مدارس، از آنجایی که اصیل ترین ابزار و مواد آموزشی در مدارس جدید کتاب بود، نیاز به تاسیس چاپخانه هایی در کشور برای چاپ و انتشار کتابهای درسی و سایر مکتوبات احساس شد. [1]

دوره کتاب خطی تقریبا با آمدن صنعت چاپ به ایران به سر می رسد. سابقه چاپخانه در ایران به عهد صفویه می رسد که این چاپخانه درجلفای اصفهان توسط خاچاطور گیساراتسی تاسیس شد (1636م) و اینک بعضی از آثار چاپی آن در موزه کلیسای وانک جلفا موجود است. اولین کتاب (زبور داوود) ایران در این چاپخانه به چاپ رسیده است که تاریخ آن به 200 سال بعد از اختراع گوتنبرگ می رسد. در سال 1227 ه.ق مقارن با سلطنت فتحعلی شاه قاجار، اولین چاپخانه سربی در تبریز ایجاد شد و اولین کتابی که در آن به چاپ رسید کتاب فتح نامه تالیف میرزا ابوالقاسم قائم مقام بود. تا قبل از تاسیس این چاپخانه کتب چاپی فارسی و عربی در هندوستان، مصر و شهرهای اروپایی انتشار می یافت و سپس وارد ایران می شد. نخستین چاپخانه سربی در تهران در سال 1239 ه.ق دایر گردید که از جمله آثاری که در آنجا به چاپ رسید می توان به کتاب محرق القلوب اشاره کرد. صنعت چاپ در زمان ناصرالدین شاه رواج بیشتری یافت و کتب متعددی در آن زمان به چاپ رسید. اولین کتاب چاپ سنگی ( قرآن مجید ) که در سال 1248ه.ق به چاپ رسید، نتیجه همین ترویج است.[2]

تاریخچه چاپ سنگی

در سال 1798م، آلویز سنیفلدر[3] یک ماشین ساده و کوچک دستی برای چاپ لیتوگرافی اختراع کرد. درسال 1808 م این اختراع برای تکثیر طرح های آلبرت دورر[4] آلمانی وارد بازار شد. این اختراع پس از 346 سال از اختراع چاپ توسط گونتبرگ (1452 م) به منصه ظهور رسید.[5]

چنانچه از مواخذ و منابع برمی آید، چاپ سنگی ده سال بعد از ورود چاپ سربی وارد ایران شد که در این باب عباس میرزای نایب السلطنه پیشقدم بود. وی در سال 1240 ه.ق میرزا جعفر تبریزی را به مسکو فرستاد تا صنعت چاپ سنگی را بیاموزد و وسایل و ابزار لازم را به تبریز آورد. پایتخت از تبریز پیروی کرد و میرزا صالح شیرازی را به همین منظور به سنت پترزبورگ روسیه فرستاد. اولین کتابی که میرزا اسدالله شیرازی در تبریز به چاپ رسانید، قرآن کریم (درسال1248 ه.ق) و کتاب بعدی زادالمعاد (درسال1251ه.ق) بود. در سال 1259 ه.ق اولین کتاب مصوری که با چاپ سنگی درآمد، کتابی با عنوان لیلی و مجنون مکتبی شیرازی بود که چهار تصویر داشت. درهمین سال کتاب معجم فی آثار کتاب العجم تالیف میرزا فضل الله الحسین با چاپ سنگی از چاپ گردید. پنج سال بعد به دستور محمد شاه قاجار، چاپخانه میرزا اسدالله از تبریز به تهران انتقال یافت و اولین کتابی که در آنجا به چاپ رسید، دیوان شعرعبدالوهاب نشاط  بود. متاسفانه هیچ نمونه چاپی از دستگاه چاپ سنگی که میرزاجعفر تبریزی به ایران آورد و در تبریز به کار انداخت، در دست نیست.

     در سال 1252ه.ق، چاپخانه دیگری به منظور چاپ اولین روزنامه فارسی زبان ایران در پایتخت تاسیس شد. این روزنامه توسط میرزا صالح شیرازی چاپ و"کاغذ اخبار" نامیده شد. پس از انتشار روزنامه میرزا صالح شیرازی در تهران، به واسطه نیاز به روزنامه های گوناگون و کتب علمی، ادبی و تاریخی، چاپخانه هایی در اصفهان، شیراز، ارومیه و شهرهای دیگر تاسیس گردید. پس از فوت میرزا صالح شیرازی، چاپخانه او و چندین چاپخانه دیگر درهم ادغام شدند و اولین چاپخانه دولتی زیر نظر منوچهرخان گرجی (معتمدالدوله) در تهران بنیان نهاده شد. کتب بسیاری توسط این چاپخانه به چاپ رسید که به کتابهای چاپ معتمدی معروف است.[6]پس از تاسیس چاپخانه های دولتی، چاپخانه های خصوصی نیز شروع به فعالیت کردند که در اینجا نام این چاپخانه ها بر اساس اولویت تاسیس ذکر می شود:                                                                  

1-            چاپخانه چاپ سنگی استاد عبدالعلی در سال 1259 ه.ق به مدیریت استاد عبدالعلی در تهران تاسیس شد. از جمله کتابهایی که در این چاپخانه چاپ شده اند می توان کتاب معجم فی آثار ملوک العجم تالیف میرزا عبدالله بن افضل الله الحسینی و تاریخ پطر کبیر را نام برد.

2-            چاپخانه چاپ سنگی استاد حاج عبدالمحمد در سال 1260 ه.ق به مدیریت استاد حاج عبدالمحمد در تهران تاسیس شد. این چاپخانه در ابتدا برای چاپ کتب و رسالات راه اندازی شد، اما بعدها محل چاپ روزنامه وقایع اتفاقیه گردید و از شماره 47 به بعد این روزنامه در آنجا چاپ شد. از جمله کتابهایی که در این چاپخانه چاپ شده اند می توان کتابهای حدیقه الشیعه، زینت المجالس، فصول خوارزمی، شاهنامه فردوسی و کشکول را نام برد. این چاپخانه تا سال 1275 فعال بود و پس از آن تعطیل شد.

3-            چاپخانه چاپ سنگی استاد آقا میرباقر طهرانی در سال 1274 ه.ق به مدیریت استاد آقا میرباقر طهرانی در تهران تاسیس شد. تنها نمونه چاپی موجود این چاپخانه، سفرنامه نخستین سفر ناصرالدین شاه به خراسان می باشد که به خط نستعلیق چاپ شده است.

4-            چاپخانه چاپ سنگی استاد الله قلی خان درسال 1275 ه.ق به مدیریت استاد الله قلی خان در تهران تاسیس شد. تنها نمونه چاپی موجود دراین چاپخانه، دیوان غزلیات و قصائد حافظ شیرازی  است.

5-            چاپخانه چاپ سنگی استاد میرزا حبیب الله خان در سال1304- 1305 ه.ق به مدیریت استاد میرزا حبیب الله خان در تهران تاسیس شد. تنها نمونه چاپی موجود این چاپخانه، کتاب گنج دانش است که درسال 1305 ه.ق به خط نستعلیق و درقطع وزیری به چاپ رسیده است.

6-            چاپخانه چاپ سنگی استاد آقا میرزا عباس در سال1310ه.ق به مدیریت استاد آقا میرزا عباس در تهران تاسیس شد. تنها نمونه چاپی موجود دراین چاپخانه، کتاب رسائل آخوند ملاصدرا از مولانا محمد صدرالدین شیرازی می باشد که به زبان عربی چاپ شده است.

7-            چاپخانه چاپ سنگی استاد کربلایی حسین تهرانی در سال 1317قمری به مدیریت استاد کربلایی حسین تهرانی شروع به کار کرد و ترجمه کتاب امراض عصبانی، اثرکریزل، توسط دکترعلی خان بن زین العابدین همدانی در این چاپخانه به چاپ رسیده است.

8-            چاپخانه چاپ سنگی آقا سید مرتضی که دراین چاپخانه کتب و نشریات متعددی نظیر روزنامه های نوروز، ادب، شاهنشاهی، کوکب دری ناصری، کشکول، قاسم الخبار، گلستان سعادت، آیینه عیب نما، بیداری، زشت و زیبا، جام جم، آدمیت، جهان آراء به چاپ رسید که از این میان دو روزنامه شاهنشاهی و زشت و زیبا مصور بودند.

9-            چاپخانه چاپ سنگی استاد میرزا علی اصغر در سال 1324 ه.ق به مدیریت استاد میرزا علی اصغر در تهران تاسیس شد. در این چاپخانه مجلات و روزنامه ها یی به چاپ می رسید که از آن جمله می توان به مجله حفظ الصحه و روزنامه های تنبیه، آیینه عیب نما، شرافت، جارچی ملت، بهلول، جنگل مولا، شیخ چغندر، میزان، آگاهی اشاره کرد.[7]

صنعت چاپ سنگی، چاپ حروفی (سربی) را با همه قدمت و سابقه ای که داشت، از دور خارج کرد، به طوری که به مدت 50 تا 70 سال یگانه روش چاپ در ایران بود و تا اواخر دوران قاجاریه هرآنچه در ایران چاپ می شد با چاپ سنگی بود. در سال1290 ه.ق در دوره حکومت مظفرالدین شاه مجدداّ چاپ سربی رواج پیدا کرد. البته چاپخانه های سنگی تا سال1320 ه.ش همچنان برقرار بودند تا اینکه به تدریج چاپ افست جایگزین می شود. استفاده از چاپ سنگی هنوز در بعضی از نقاط جهان مانند هند و پاکستان که به زبان اردو می نویسند، رواج کامل دارد.

چند نمونه لز علل برتری چاپ سنگی به چاپ سربی در اینجا مطرح می شود:

¨     کتب چاپ سنگی از نظر چاپ مرغوب تراز کتب چاپ سربی بودند و مردم به آنها رغبت بیشتری نشان می دادند، زیرا در چاپ سربی اشتباه حروفی زیاد رخ می داد.

¨     خوشنویسی به عنوان یکی از هنرهای بزرگ ملی ایران و ممالک اسلامی، با انتشار وسیع چاپ سربی از میان می رفت.

¨     هزینه کم و سهولت کار با چاپ سنگی باعث شد که بر چاپ سربی برتری یابد.

¨     در چاپ سنگی از لوازم و ادوات چاپی داخل کشور استفاده می شد، در حالی که برای چاپخانه های سربی نیاز به لوازم و آلات وارداتی بود و چاپخانه ها قادر به سرمایه گذاری برای این کار نبودند.

¨     نخستین چاپخانه های سربی از حروف عربی استفاده می کردند و چون چهار حرف فارسی درالفبای عربی نیست، باید آنها را جداگانه به کارخانه سازنده سفارش می دادند. اما به دلیل عربی بودن متن، شکل و ترکیب حروف، بسیاری از هنرمندان و خطاطان و ادیبان رسم الخط حروف سربی را نمی پسندیدند و چاپ سنگی را ترجیح می دادند.[8]





معرفی اولین نمونه های چاپ سنگی و طوماری

     تعدادی از اولین نمونه های چاپ سنگی در ایران در کتابخانه های کشور موجود می باشد که در اینجا برخی از آنها را معرفی می نمائیم. بیشترین آثار چاپ سنگی در ایران نسخ متفاوت شاهنامه و گلستان سعدی می باشد.



کتب چاپ سنگی تبریز:

1-           قرآن مجید به عنوان اولین اثرچاپ سنگی در ایران به خط میرزا محمد حسین خوشنویس تبریزی در سال 1248 ه.ق

2-           کتاب زادالمعاد به خط میرزا محمد حسین خوشنویس تبریزی در سال 1251 ه.ق

3-           قرآن مجید به خط میرزا شفیع معروف و زیارت عاشورا به خط میرزا احمد خوشنویس در سال 1255 ه.ق به شکل طومار

4-           کلیات شیخ سعدی و تاریخ جهانگشای نادرشاه به خط میرزا تقی خوشنویس در سالهای 1257 و 1260 ه.ق

5-           کلیات خواجه حاقظ شیرازی در سال 1258 و کلمات قصار حضرت علی با ترجمه فارسی در سال 1259 ه.ق

6-           کتاب لیلی و مجنون مکتب شیرازی به عنوان اولین اثر مصور چاپ سنگی در ایران احتمالا در سال 1259 ه.ق

7-           برهان جامع میرزا عبدالکریم ملاباشی به خط میرزا رضا در سال 1260 ه.ق

8-           تقویم رقمی استخراج میرزا تقی منجم به خط میرزا علی خوشنویس در سال 1261 ه.ق

9-           جنات الخلود به خط میرزا عباس پسر میرزا شفیع تبریزی در سال 1261 ه.ق





تکنیک چاپ سنگی

لیتوگرافی در لغت به معنای چاپ سنگی و حکاکی روی سنگ است و از قدیمی ترین انواع چاپ محسوب می شود که بیشتر برای چاپ کتب استفاده می گردید. در این تکنیک، افرادی با تخصص های مختلف مشغول به کار بودند. این متخصص ها عبارت بودند از هیات تحریریه، خطاط، نقاش، تذهیب کار، سنگ تراش، تیزاب کار، استاد چاپ، مرکب زن، کاغذ گذار، چرم گذار،      چرخ کش، لایی گذار، تعمیرکار. تکنیک چاپ سنگی شامل مراحل زیر بود:

در مرحله اول هیات تحریریه یا منشیان، مطالب مورد نظر برای چاپ را تهیه و تنظیم         می کردند. در مرحله بعد خوشنویسان با تبحر کامل با مرکب مخصوص (مرکب چرب)، مطالب را به صورت وارونه بر روی سنگ می نوشتند، خطی که در نوشتن کتب چاپ سنگی به کار می رفت بیشتر خط نسخ و نستعلیق و گاهی شکسته بود. علت استفاده از این مرکب این بود که اسید چرب مرکب، صابون نامحلولی روی صفحه ایجاد می کرد که مرکب چاپ را جذب و آب را دفع می کرد. سپس طرح رسم شده را به وسیله صمغ عربی و محلول تیزاب ثبات می بخشیدند، چون تیزاب، اطراف نقشها را کمی می خورد و نقش به صورت برجسته باقی می ماند. در نهایت سطح سنگ را با تربانتین و آب می شستند. پس از این عمل سنگ چاپ برای چاپ آماده می شد. برای تهیه مرکب مناسب چاپ معمولا از مرکب دوده ای استفاده می شد كه طرز تهیه آن به شرح زیر بود: ابتدا حدود 200 عدد شمع گچی کلفت و بلند که فتیله هایشان از طناب پنبه ای بود را در حال سوختن زیر محفظه ای قرار می دادند تا به اندازه 2 سانتی متر دور محفظه دوده جمع شود، سپس دوده های آماده شده را در پاتیل شربت سقز می ریختند تا سقز سفید، سیاه رنگ شود و حدود 4 ساعت محلول را به هم می زند تا مرکب آماده شود، پس از آماده شدن مرکب، زیر پاتیل را خاموش می کردند تا مرکب سرد شود. در نهایت مرکب را از دو نورد عبور می دادند تا کاملا صاف و نرم شود. پس از نورد مرکب برای چاپ آماده است.

در این مرحله که در اتاق چاپ با دستگاهای چاپ سنگی صورت می گرفت، ابتدا سنگ لوح آماده شده برای چاپ را در صفحه ماشین چاپ می گذاشتند و سپس اطراف سنگ را با تسمه های دستگاه محکم کرده و سطح سنگ را با آب و پنبه مرطوب می نمودند و مرکب زن، مرکب چاپ را با غلتک چوبی کوچک بر روی سنگ لوح می مالید تا خطوط روی سنگ رنگ بگیرد. سپس کارگر دیگری به نام کاغذ گذار ورق کاغذ را با احتیاط روی سنگ می گذاشت و کارگر دیگری به نام چرم گذار، با ورقه ای از چرم ضخیم روی کاغذ را می پوشاند. بعد غلتک کش، غلتک بزرگی که روی دستگاه سوار شده بود و دور تا دور آن با نوار پارچه ای کرک  مانندی پیچیده شده بود را به طور افقی از چپ به راست با یک فشار عمودی با نوعی کشش یا مالش روی سنگ آغشته به مرکب و کاغذ حرکت می داد تا عمل چاپ صورت گیرد. سپس کاغذ بردار، کاغذ چاپ شده را برمی داشت و در کناری می گذاشت. اگر می خواست پشت ورق هم چاپ شود، باید یک کاغذ لایی میان کاغذهای چاپ قرار می داد تا زودتر خشک شوند. البته خشک شدن کاغذها به دو روز وقت نیاز داشت. پس از خشک شدن به همان روش پشت کاغذ نیز چاپ می شد .

هر ماشین چاپ ساعتی 200 برگ چاپ می کرد و با هر سنگ 700 برگ چاپ می شد و پس از چاپ 700 برگ، سنگ چاپ دیگر خاصیت خود را از دست می داد و توسط تراشکاران تراش داده می شد تا سطح سنگ دوباره صاف گردد و برای چاپ مجدد استفاده شود.[9]



دستگاه چاپ سنگی

در سالهای اولیه ورود چاپ سنگی به ایران، چاپخانه ها ماشین های چاپ سنگی خود را از کشور همسایه از جمله روسیه، عثمانی، هندوستان، پاکستان و... وارد می کردند. اما محصولات این ماشین ها به ذوق هنر ایرانی آراسته می شد که از جمله می توان به خطاطی، نقاشی و              تذهیب کاری روی روزنامه ها و کتابها اشاره کرد.

در بین سالهای 1317 تا 1320 ه.ق در سیستم ماشین های چاپ سنگی تغییراتی ایجاد شد. بدین معنی که ایرانیان دستگاههایی ساختند که از هر جهت با دستگاه های قبلی چاپ سنگی که از خارج وارد می شد، تفاوت زیادی داشت. این دستگاه ها که تماما از چوب ساخته شده بودند، شامل سه تکه تخته ضخیم به صورتی جعبه مانند بودند که فقط یک تکه آن به طرف زمین بود و دو تکه دیگر در طرفین آن قرار می گرفت. در فاصله بین دو لوح، سنگ قرار می گرفت و چرخی از چوب به وسط تخته وصل بود که مانند چرخ چاه عمل می کرد. این چرخ با دو پا چرخانده می شد و با چرخش چرخ، لوح سنگ چاپ به کاغذ فشار می آورد و عمل چاپ انجام می شد.

در بین سالهای 1300 تا 1327 ه.ش مجددا ماشین چاپ سنگی تغییر کرد. این ماشین مانند ماشین های یک سیلندری لترپرس بود. در این ماشین، حرکت سیلندر را طوری تعبیه کرده بودند که یک لحظه توقف می کرد و شخصی به نام ورق گذار، ورق کاغذ را مثل ماشین های سیلندری لترپرس داخل سیلندر می گذاشت و پنجه ماشین آن را می گرفت و سیلندر با یک چرخش، کاغذ را به روی لوح سنگ فشار می داد و عمل چاپ انجام می شد. یک نفر ورق بگیر نیز کاغذ چاپ شده را می گرفت. این تغییرات در ماشین های چاپ، افزایش سرعت کار، کیفیت بهتر و استفاده از کارگر کمتر را به دنبال داشت.[10]

بررسی نحوه شکل گیری قرآن طوماری



مشخصات ظاهری قرآن:

این قرآن در قرن 13 ه.ق با تکنیک  چاپ سنگی به چاپ رسیده است و اکنون با شماره اموال 116031 در لیست کتب چاپ سنگی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی مشهد می باشد. این نسخه توسط آقا محمد اسماعیل فخار تهرانی در سال 1374 وقف آستان قدس رضوی شده است. كتاب مذكور به ابعاد 86/5 متر طول و 5/8 سانتی متر عرض به خط نسخ خفی و زبان عربی به چاپ رسیده است. این نسخه دارای تزئینات ترنج آبی و قرمز در طول طومار و نوار حاشیه  متن دار در اطراف و اسامی ا... و ائمه معصومین با اکلیل در وسط می باشد. کاغذ طومار به صورت قطعه قطعه تهیه و به وسیله سریش به یکدیگر متصل شده اند. طول این کاغذها به طور متوسط 38 سانتی متر می باشد. این طومار توسط آقا سید علی در چاپخانه چاپ سنگی استاد حاج عبدالمحمد در تهران به چاپ رسیده است. محل این چاپخانه در نزدیکی دروازه دولاب (قسمتی از خیابان 17 شهریور فعلی) تهران بوده است. با توجه به اینکه این چاپخانه در سالهای1260 تا 1267 به چاپ کتب و رسالات می پرداخته است، این طومار نیز در همین سال ها به چاپ رسیده است.

متاسفانه آسـیب هایی به این طومار وارد شده است كه از آن جمله می توان به این موارد اشاره كرد: پارگی و شکنندگی کاغذ در یک متر ابتدای سند، وصالی های غلط با نوار چسب، آسیب های بیولوژیکی و انسانی، کمبودها و... می باشد. این طومار درون یک جعبه استوانه ای از جنس مقوا و پارچه به ابعاد 12 سانتی متر طول و 4 سانتی متر عرض نگهداری می شده است که به دلیل كم قطر بودن جعبه، این قرآن با دور پیچش بالا در آن قرار می گیرد که موجب سایش بسیار کاغذ طومار گردیده است.

قرآن های چاپی از چه زمانی و به چه علت  شکل گرفتند؟

اولین قرآن های چاپی به صورت چاپ سربی بودند. لازم به ذكر است که این چاپ ده سال قبل از چاپ سنگی وارد ایران شده است. اولین قرآن با چاپ سنگی در سال 1248 ه.ق در تبریز به چاپ رسید. قبل از ورود صنعت چاپ به ایران، قرآن به صورت دستنویس نگارش می یافت و  امروزه قرآن های خطی بسیاری یادگار از این دوران باقی مانده است. در آن دوران برای نگارش یک قرآن زمان زیادی صرف می شد و قرآن تولید انبوه نداشت. با گذشت زمان و افزایش جمعیت و رشد روز افزون علم نیاز به تولید انبوه احساس شد و صنعت چاپ بر اساس نیاز وارد کشور شد و قرآن ها چاپ سربی و سنگی به وجود آمدند. همان طور که قبلا ذکر شد، در چاپ سنگی با هر لوح سنگ چاپ700 نسخه چاپ می شد، یعنی با هر بار نوشتن قرآن توسط خطاط،700 قرآن چاپ می شد.



علت چاپ طوماری قرآن

طومار واژه ای یونانی است و در مصر، آن را از پاپیروس درست می کرده اند. مطابق لغت نامه دهخدا، کاغذ نوشته ای که لوله و در نوردیده باشد را طومار می نامند. از این جهت، امروزه نوشته های لوله کرده را طومار می گویند. طول طومار خیلی بیشتر از عرض آن بوده و گاهی اوقات تا 30 ذراع[11] بوده است.[12]

پس از اختراع کاغذ، به پیروی از سنت اولیه نوشتاری، کاغذ به صورت برگ برگ یا به شکل طومار تهیه می شد كه بر روی آن می نوشتند. نگهداری از طومار بسیار مشکل بود و تنها کتابخانه سلطنتی قادر به نگهداری آنها بود. بنابراین اولین نسخ نوشتاری به صورت طوماری بودند تا این که فن کتاب سازی توسط هنرمندان و صنعتگران ایرانی پایه گذاری شد و بعدها به سایر نقاط جهان انتقال یافت. با به کار گیری صنعت کتاب سازی، استفاده از نسخ طوماری بسیار کاهش یافت و بیشتر برای نامه نگاری و نوشتن ادعیه و اسناد مورد استفاده قرار گرفت.

 قرآن طوماری با چاپ سنگی، بسیار ریز نگاشته شده است، به همین دلیل برای قرائت كاربرد نداشته و احتمالا فقط برای محافظت از بلایا تحریر شده است. از این منظر كه بنگریم، این نوع قرآن به صورت طوماری به چاپ رسیده تا حمل و نقل آن آسان تر صورت گیرد.



چاپخانه این قرآن

با توجه به آخرین سطر قرآن، این نسخه در چاپخانه چاپ سنگی استاد حاج عبدالمحمد به چاپ رسیده است.

چاپخانه استاد حاج عبدالمحمد: چاپخانه چاپ سنگی استاد حاج عبدالمحمد در سال 1260 ه.ق به مدیریت استاد حاج عبدالمحمد در تهران تاسیس شد. این چاپخانه در ابتدا برای چاپ کتب و رسالات تاسیس گردید، اما بعدها محل چاپ روزنامه " وقایع اتفاقیه" شد و از شماره 47 به بعد این روزنامه در این چاپخانه چاپ شد. این چاپخانه دارای دو دستگاه ماشین چاپ سنگی دستی به قطع یک ورقی معمول آن زمان یعنی 30 در 45 سانتیمتر بود که از کشور روسیه  وارد شده بود. محل چاپخانه از بدو تاسیس نزدیکی دروازه دولاب (قسمتی از خیابان 17 شهریور فعلی) بود.

 قبل از چاپ روزنامه "وقایع اتفاقیه" ، در چاپخانه حاج عبدالمحمد کتاب های زیادی چاپ شده است که از جمله می توان "حدیقه الشیعه"، "زینت المجالس"، "فصول خوارزمی"، "شاهنامه فردوسی" و " کشکول " را نام برد. این چاپخانه تا سال 1275 ه.ق عموما کتب و نشریات را چاپ می كرده است، چنان كه آثار مهمی توسط این چاپخانه منتشر گردیده است. این چاپخانه احتمالا در حوالی همین سالها تعطیل یا به دولت واگذار شده است.[13]

الیاف و آهار کاغذ و نوع ساخت آن:

همان طور که قبلا بیان شد، با گسترش صنعت چاپ، کاغذهای دست ساز دیگر پاسخگو نبودند، از این رو نیاز به کاغذ با تولید انبوه، منجر به ساخت کاغذهای ماشینی شد. کاغذهای ماشینی در ابتدا از الیاف گیاهی چون کتان و کنف و پنبه و... تهیه می شدند. در ابتدای صنعت چاپ سنگی نیز از کاغذهای ماشینی اولیه که از الیاف گیاهی مثل پنبه، کتان و کنف تهیه                می گردید، استفاده می شد.

 کاغذ قرآن طوماری فوق الذكر از الیاف سلولزی و به صورت ماشینی تهیه شده است. شناسایی نوع الیاف سلولزی به كار رفته در كاغذ این طومار نیازمند انجام آزمایشاتی بود كه نتایج حاصل از آزمایشات نگارنده به شرح زیر است:

الیاف کاغذ: برای شناسایی الیاف کاغذ از روش فیزیکی بررسی مقاطع طولی زیر میکروسکوپ استفاده گردید. روش کار به این صورت بود که ابتدا در زیر لوپ، الیاف کاغذ به کمک سوزن از هم جدا گردید، روی لام قرار داده شد، قطره ای آب مقطر بر آن افزوده گشت، و لامل روی آن گذاشته شد و در زیر میکروسکوپ مشاهده گردید. مشاهدات حاكی از این بود كه الیاف کاغذ شامل الیاف سلولزی پنبه، کتان، کنف و چتایی می باشد.

در ادامه ، توضیح مختصری در مورد انواع این الیاف ارائه می گردد :

پنبه یکی ازمهمترین الیاف سلولزی است که از زمان های قدیم مورد استفاده بوده است. پنبه علاوه بر صنعت نساجی، در صنعت کاغذسازی نیز کاربرد فراوانی دارد. پنبه دارای دوام زیاد و به شدت جاذب رطوبت است، به همین دلیل در کاغذسازی از مواد دیگری برای کاهش جذب رطوبت استفاده می شود.

کتان از ساقه گیاهی به نام فلاکس استخراج می شود و الیاف آن از پنبه محکم تر و درخشنده تر است.

کنف گیاهی است که از ساقه گیاه شاهدانه به دست می آید. الیاف آن از کتان ضخیم تر و تیره تر است  و یکی از مصارف آن در تهیه کاغذ از الیاف سلولزی است.

چتایی الیافی طبیعی است كه از ساقه گیاهی به همین نام به دست می آید.گیاه مذكور كه در مناطق گرم و مرطوب رشد می کند، دارای الیافی شفاف و زرد رنگ است. مقاومت چتایی در برابر عوامل زیستی بیش از پنبه و کتان است که علت آن وجود مواد صمغی بسیار در آن است.[14]

-4- عوامل بیولوژیكی

عوامل بیولوژیكی از علل مهم فرسایش مواد كتابخانه  می باشند. موجودات جاندار بسیاری مانند حیوانات و گیاهان، مواد خوراكی مورد نیاز خود را در مواد آلی مرده پیدا می كنند و این مواد آلی در مواد موجود در كتابخانه ها به حد وفور یافت می شود. این مواد كه همانا كاغذ، چرم و چرب هستند، منبع غذا برای باكتری ها، كپك ها، قارچ ها و  حشرات به شمار می آیند. عوامل بیولوژیكی در شرایط نامناسب مثل وجود گرد و غبار،‌تهویه ناقص،‌ نور ضعیف، حرارت زیاد و رطوبت نسبی بالا به خوبی رشد می كنند. هاگ كپك ها و قارچ ها، همیشه در هوا موجودند و هر كجا كه شرایط مناسب باشد، شروع به رشد و نمو می كنند. به طور كلی، نیاز آن ها به گرما (حدود 25 درجه سانتی گراد و بالاتر) رطوبت (رطوبت نسبی 70٪ یا بالاتر)، تاریكی و تهویه ناقص هوا می باشد. طبیعتا مواد مغذی نیز مورد نیاز خواهد بود. بعضی قارچ ها نیازمند مواد مغذی موجود در چرم، خمیر كاغذ، سلولز، امولسیون چسب یا ژلاتین موجود  بر روی عكس ها می‌باشند. یكی دیگر از منابع غذایی مواد جامدی است كه در هوای آلوده وجود دارد.                                 

كپك ها كاغذ را لك كرده و باعث تضعیف آن می شوند. همچنین باعث ستردگی و محو تصاویر روی كاغذ شده و بر روی كاغذ و كتاب ها علائم قهوه ای رنگی موسوم به حنایی شدن یا رنگ سوخته پیدا كردن می گذارند. برای كنترل قارچ ها و كپك ها، كتابخانه ها باید دما و رطوبت نسبی را در سطحی حفظ كنند كه قارچ ها و كپك ها نتوانند رشد كنند وكثافات و گرد و غبار و سایر مواد جامد موجود هوا را از محیط كتابخانه بزدایند. كنترل رطوبت نسبی از اهمیت زیادی برخوردار است. قارچ ها و كپك ها به ندرت می توانند در رطوبت كمتر از 70٪ رشد كنند. بساری از آنها در رطوبت نسبی بین 70 و 95 درصد به خوبی رشد می كنند و رطوبت بالاتر از 95٪ حالت اضافی دارد.                                       

حشراتی كه بیشترین صدمات را به كتابخانه ها در سراسر دنیا وارد می سازند،‌ عبارتند از سوسك حمام، نوعی حشره به نام سیلور فیش، شپش كتاب و سوسك خانگی. عنكبوت ها نیز به طور غیرمستقیم سبب وارد آمدن صدماتی به مواد كتابخانه ها می شوند، یعنی آن ها با به دام انداختن حشرات دیگر در تور خود یا بقایای مرده خود، برای دیگر حشرات و باكتری ها غذا تهیه می كنند. حشرات از مواد آلی مانند سلولز كاغذ، خمیر كاغذ، چسب ها، ‌چسب ژلاتین، چرم و پارچه موجود در كتاب تغذیه  می كنند. آن ها شرایط گرم،‌ تاریك، مرطوب، كثیف و محیط هایی كه كاملا تهویه نمی شوند را ترجیح می دهند. سیلور فیش و شپش كتاب نیازمند محیط مرطوب هستند. وجود بعضی حشرات می تواند نشان دهد كه شرایط موجود در كتابخانه مناسب نیست. مثلا اگر سیلور فیش و شپش كتاب در محیط كتابخانه مشاهده شدند، در آن صورت باید دانست كه رطوبت نسبی برای نگهداری كتاب ها خیلی بالاست. باید توجه داشت كه خسارت های وارده از طرف حشرات، قابل ترمیم نیستند یعنی سوراخ‌های ایجاد شده در كتاب ها،‌ تصاویر رنگ باخته یا لكه های اسیدی كه نمی توان آن‌ها را پاك كرد، قابل ترمیم نمی باشند.                                                                  

حشرات را می توان با تمیز نگه داشتن محیط كتابخانه كنترل كرد. چون حشرات به سوی ذرات و تكه های غذا جلب می شوند، لذا نباید در محیط كتابخانه، به خوردن غذا اقدام كرد. رشد و تولید مثل حشرات را با استفاده از داروهای حشره كش نیز می توان كم كرد. بعد از انهدام حشرات، باید در فواصل معین بازرسی به عمل آید كه دوباره رشد نكرده باشند. دمای پائین نیز می تواند جلو رشد حشرات را بگیرد. جانوران جونده و سایر حیوانات، آخرین گروه از عوامل بیولوژیكی می باشند كه می توان در اینجا از آن ها نام برد. از موش های صحرائی و خانگی باید به عنوان آفات نام برد. اگر چه در بعضی مناطق آفات بخصوصی نیز وجود دارند، مثلا در استرالیا و زلاندنو نوعی موش پردار در سقف كتابخانه ها لانه كرده و خسارتی مشابه وارد می كنند. گربه و سگ را نباید به كتابخانه ها راه داد چون آن ها مواد غذایی برای حشرات به صورت موی بدن خود،‌فضولات و حشرات مرده دیگری مانند كك، بر جای می گذارند و به همین دلایل گیاهان را نیز باید از محیط كتابخانه ها به دور نگه داشت.