پژوهش بررسی بهداشت جسم انسان در قرآن - دانلود
پایان نامه بررسی بهداشت جسم انسان در قرآن در 128 صفحه ورد قابل ویرایش
پژوهش بررسی بهداشت جسم انسان در قرآن در 128 صفحه ورد قابل ویرایش
فهرست مطالب
فصل اول: طرح تحقیق......................................................................................... 5
1- مقدمه.................................................................................................................. 6
2- تعریف موضوع و لزوم پرداختن به آن.............................................................. 7
3- مروری بر مطالعات انجام شده........................................................................... 7
4- اهداف تحقیق....................................................................................................... 7
5- طرح سئوال و فرضیه......................................................................................... 7
6- روش تحقیق........................................................................................................ 8
7- محدودیتها و پیشنهادات...................................................................................... 9
8- كلید واژه‌ها.......................................................................................................... 9
فصل دوم: یافته‌های تحقیق.............................................................................. 11
بخش اول: بهداشت فردی....................................................................................... 12
1- وضو.................................................................................................................. 13
مقدمه....................................................................................................................... 13
2- غسل................................................................................................................... 21
الف – غسل جنابت................................................................................................... 22
ب – غسل حیض...................................................................................................... 28
ج- پاداش غسل در روایات...................................................................................... 29
3-طهارت لباس....................................................................................................... 30
اصول پوشش در اسلام.......................................................................................... 31
الف – جنس لباس.................................................................................................... 31
ب- رنگ لباس.......................................................................................................... 34
ج – نظافت لباس...................................................................................................... 36
بخش دوم: بهداشت غذایی..................................................................................... 38
1- دعوت به غذاهای طیب....................................................................................... 40
2- ممنوعیت غذاهای غیربهداشتی........................................................................... 43
الف – مردار............................................................................................................ 44
ب – خون ............................................................................................................... 47
ج – گوشت خوك..................................................................................................... 49
تغذیه و اخلاق.......................................................................................................... 52
د – ممنوعیت نوشیدن خمر..................................................................................... 54
معنی لغوی و اصطلاحی.......................................................................................... 54
مراحل برخورد قرآن با شرابخواری....................................................................... 56
مرحله اول: رزق نیكو ولی استفاده نادرست از آن................................................. 56
مرحله دوم: اشاره به گناه شرابخوار...................................................................... 57
مرحله سوم: نهی از نماز در حالت مستی............................................................... 58
مرحله چهارم: حرمت شراب................................................................................... 60
آثار و نوشیدن شراب.............................................................................................. 63
الف – آثار زیانبار روحی و معنوی......................................................................... 64
ب- آثار زیانبار جسمی و مادی.............................................................................. 68
1- دستگاه گوارش.................................................................................................. 69
2- دستگاه تنفس..................................................................................................... 69
3- خون................................................................................................................... 70
4- قلب و رگها......................................................................................................... 70
5- عقل و روان....................................................................................................... 70
6- نسل.................................................................................................................... 71
بخش سوم: بهداشت جنسی................................................................................... 74
1- ممنوعیت آمیزش با زنان در حالت عادت ماهیانه.............................................. 75
ممنوعیت آمیزش با زنان در حالت عادت ماهیانه از نظر پزشكی و علمی.............. 77
احكام حائض............................................................................................................ 80
2- زنا...................................................................................................................... 80
تعریف اصطلاحی..................................................................................................... 81
مراحل نكوهش زنا در قرآن.................................................................................... 81
مرحله اول: صفات زنا............................................................................................. 82
مرحله دوم: وعده‌ی عذاب اخروی........................................................................... 83
مرحله سوم: زنا نكردن جزئی از یك پیمان عمومی................................................ 83
مرحله چهارم: مجازات زناكار................................................................................. 84
برخی از مفاسد زنا.................................................................................................. 86
انتشار بیماری‌های آمیزشی در جامعه.................................................................... 87
الف – ایدز............................................................................................................... 89
ب – سفلیس............................................................................................................. 90
پ- آتشك یا شانكرنرم .......................................................................................... 90
ت- گرانوم آمیزشی................................................................................................. 91
ث- التهاب مهبل....................................................................................................... 91
ج – سوزاك ............................................................................................................ 91
روش حكیمانه اسلام در جلوگیری از بیماری‌های آمیزشی.................................... 93
3- لواط................................................................................................................... 96
موارد بیان لواط در قرآن........................................................................................ 97
اول: احكام لواط..................................................................................................... 104
اسرار معنوی و علمی تحریم هم جنس‌گرایی......................................................... 105
4- استمناء (خود ارضایی = جلق زدن)................................................................. 106
بخش چهارم: بهداشت محیط زیست..................................................................... 110
بخش پنجم: بهداشت روانی.................................................................................. 111
تعریف بهداشت روانی............................................................................................ 115
فرق شفاء و رحمت................................................................................................. 117
قرآن چگونه شفابخش است؟.................................................................................. 117
فصل سوم:........................................................................................................... 121
نتیجه‌گیری.............................................................................................................. 122
منابع و مأخذ.......................................................................................................... 123
1- مقدمه
قرآن کریم ،آخرین سروش آسمانی است که پیامبر اکرم (ص)آن را برای بشریت به ارمغان آورده است . این کتاب الهی ،از جهات مختلفی مانند فصاحت و بلاغت ،معارف عالی و قوانین استوار ،خبرهای غیبی و اعجاز علمی و. . . معجزه محسوب می شود . و در باب اعجاز علمی مباحثی چون فیزیک ،شیمی ،علوم پزشکی و . . . در آیات قرآن به چشم می خورد و آنچه در این تحقیق مطرح گردیده است مباحث مربوط به بهداشت جسم انسان است که امروزه از مهمترین شاخه های علوم پزشکی محسوب می شود . آن چه در این راستا قابل توجه است این است که اصولاً بهداشت جسمی و روحی در تعالیم انبیاء جایگاه و شیوه ای داشته است تا آن جا که پیشوایان دینی عقل سالم را در بدن سالم بیان نموده اند .
امروزه بهداشت جایگاه رفیعی در بین علوم پزشکی دارد چرا که توجه به امور مربوط به بهداشت موجب سلامت اقشار مختلف جامعه خواهد شد همه شاخه های متنوعی که در بهداشت امروز مورد مطالعه قرار گرفته است همگی در جهت توسعه سلامت و امنیت افراد قرار گرفته است .
اگر به بهداشت و اصول آن توجه کافی بشود بطور یقین اقتصاد جامعه رونق بخصوصی خواهد گرفت واز ناحیه این عنایت و برنامه ریزی می توان به سمت قله های تمدن و توسعه انسانی قدم برداشت که سلامت و بهداشت جسم و روح زمینه ای برای عبادت و بندگی خداست که خود تکامل انسان محسوب می شود و بشر با آرامش خاطر بهتری می تواند در مسیر رضایت الهی گام بردارد .
در این پژوهش سعی شده است با کمک آیات و روایات بخشی از بهداشت جسم انسان در تعالیم الهی مورد بررسی قرار گیرد ،امید است که مورد رضایت حضرت حق واقع شود.
2- تعریف موضوع و لزوم پرداختن به آن
همیشه و در همه موارد پیشگیری بهتر از درمان است. بهداشت نیز یكی از موارد پیشگیری در بیماری‌ها است. لذا لازم دانسته شد كه به بهداشت جسم انسان پرداخته شود تا حداقل با آگاهی از اثر برخی موارد آن، به تندرستی و سلامت جسم كمك شود و با جسم و روح سالم است كه انسان می‌تواند به عبادت خداوند بپردازد و از طرفی جلوه‌ای، از جلوه‌های همسویی علم و دین نشان داده شود.
3- مروری بر مطالعات انجام شده
تا آنجا كه بنده جستجو كردم در جایی كتاب یا مقاله و یا پایان‌نامه‌ای با این عنوان ندیدم ولی پایان نامه و مقاله در مورد بعضی از بخش‌های تحقیق مثل شراب و نماز كار شده بود.
4- اهداف تحقیق
هدف كلی:
بهداشت جسم انسان در قرآن
هدف جزئی:
تأثیر بهداشت غذایی بر جسم انسان
تأثیر بهداشت فردی بر جسم انسان
تأثیر بهداشت جنسی بر جسم انسان
تأثیر بهداشت محیط زیست بر جسم انسان
تأثیر بهداشت روان بر جسم انسان
5- طرح سوال و فرضیه
فرضیه:
1- اوامر و نواهی با بهداشت جسمی و روحی انسان مطابقت دارد.
2- بهداشت جسم با بهداشت روح متلازم است
سؤال:
1- آیا سلامت جسم تأثیری در عبادات فردی و اجتماعی دارد؟
2- آیا پرهیز از محرمات الهی تأثیری در سلامت جسم انسان دارد؟
6- روش تحقیق
روش تحقیق به صورت كتابخانه‌ای بوده كه در ابتدا محقق آیات مربوط به موضوع را از كتب مربوطه استخراج نموده و سپس استفاده از تفاسیر و دیگر كتب ذكر شده در منابع و مأخذ می‌باشد و در بعضی قسمتها محقق نیز نظراتی را بیان نموده است.
7- محدودیتها و پیشنهادات
محدودیت: مسلماً در هر تحقیقی برای محقق محدودیتهایی وجود دارد و محدودیتی كه در این تحقیق وجود داشت كمبود منابعی كه هم شامل مسائل علمی و هم قرآنی با هم باشد.
پیشنهاد:
با توجه به مطالب علمی كشف شده در قرآن كه اعجاز علمی قرآن محسوب می‌شود پایان نامه‌هایی با هر كدام از عناوین علمی موجود در قرآن كار شود كه در اینصورت هم یك كار قرآنی و هم یك كار علمی صورت می‌پذیرد.
در دسترس قرار دادن نرم‌افزارهای تفسیری و روایی برای دانشجو و همچنین وجود كامپیوتر در خوابگاه تا دانشجویان بتوانند راحت‌تر و با اطمینان بیشتری كارهای تحقیق خود را به انجام برسانند.
8- كلید واژه‌ها
بهداشت جسم انسان در قرآن
بهداشت:
در لغت: « نیكو نگاه داشتن ، نگاهداری تندرستی، سابقاً حفظ الصحه می‌گفتند.»[1]
در اصطلاح:«روشها و كارهای لازم برای حفظ تندرستی» [2]
جسم:
« بدن، تن ، هر چیزی كه دارای طول و عرض و عمق باشد، هر چیزی كه قسمتی از فضا را اشغال كند، جمع آن، اجسام و جسوم»[3]
« هر چیزی است كه دارای دراز و پهنا و ژرما باشد ( طول و عرض و عمق)، اجزاء هر جسمی از جسمیت خارج نمی‌شود هر چند كه تكه تكه و جزء جزء شود باز آن جزء ابعاد دارد.»[4]
«آنچه دارای حجم و وزن است و فضایی را اشغال میكند، ماده 2- ساختمان مادی یك زیستمند، بویژه انسان یا جانور، پیكر، كالبد، جسد، تن» [5]
انسان:
در لغت: « آدمی ، مردم، بشر، اناسی و آناس جمع»[6]
در اصطلاح : « انسان: (انسانها): 1- جانداری كه طبیعدانان او را در رده پستانداران، زیر راسته آدم نمایان، بالاتیره آدم نمایان و تیره انسانها قرار می‌دهند و دارای ویژگی حركت بر روی دو پا، وجود مركز گویایی در مغز و توانایی ابزار سازی دارد. 2- شخص خوب و پای‌بند به اصول اخلاقی، آدم؛ آدمی»[7]
قرآن: « این لفظ در اصل مصدر است بمعنی خواندن . چنانكه در بعضی از آیات معنای مصدری مراد است مثل « إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ »[8] قرآن در اینجا مصدر است مثل فرقان و رحجان و هر دو ضمیر راجع بومی‌اند یعنی در قرآن عجله نكن زیرا جمع كردن آنچه وحی می‌كنیم وخواندن آن بر عهده ماست....و چون آنرا خواندیم از خواندنش پیروی كن و بخوان.
قرآن كتابی است خواندنی باید آنرا خواند در معانیش دقت و تدبر نمود.بعضی‌ها قرآن را در اصل بمعنی جمع گرفته‌اند كه اصل قرء بمعنی جمع است در اینصورت می‌توانند بگویند كه : آن مصدر از برای فاعل است. قرآن یعنی جامع حقائق و فرموده‌های الهی.»[9]
« كتاب آسمانی مسلمانان كه شامل 6600 آیه و صدو چهارده سوره است» هشتاد و دو سوره آن در مكه نازل شده و به سوره‌های مكی معروف می‌باشد و سی و دو سوره هم در مدینه نازل شده و آنها را سوره‌های مدنی می‌گویند.»[10]
در دنباله می نویسد :
وضوی اسلامی عیناً همان خاصیت ماساز[11] «ماساژسوئدی»را به نحو اتم حاوی می باشد زیرا وقتی روی سطح اعضا وضو آب سرد رسید ومحل آن سرد شد قهرا جریان خون به آن سمت شدت یافته و برای حفظ درجه 37 از حرارت طبیعی بدن و جبران حرارت از دست رفته اعضاء وضو تا به حال طبیعی برسد ،دستگاه گردش خون به فعالیت سریع مشغول و در نتیجه نشاط و سلامتی و تعدیل در دستگاه دوران خون که مهمترین جهازات بدن است به وجود آید و بهداشت بدن را تامین می نماید . » [12]
«برخی مفسران گفته اند :مقدمات نماز تخفیف بردار است و تعطیل بردار نیست»[13] منظور از اینکه گفته شده تخفیف بردار است ولی تعطیل بردار نیست این است که در این آیه (6/ مائده)خداوند گفته است در صورت نبود آب از خاک برای وضو استفاده شود حال سوالی که در این پیش می آید این است که این خاک چه خصوصیتی باید داشته باشد و آیا از لحاظ بهداشتی مشکلی پیش نمی آید ؟
خداوند می فرماید :
«وَإِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مَّنكُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَیَمَّمُواْ صَعِیدًا طَیِّبًا فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِكُمْ وَأَیْدِیكُم مِّنْهُ » [14]
«و اگر بیمار یا در سفر بودید ،یا یکی از شما از قضای حاجت آمد ،یا با زنان نزدیکی کرده اید وآبی نیافتید پس با خاک پاک تیمم کنید ،و از آن به صورت ودستهایتان بکشید »
«(صعید)از صعود ،رمز زمین بلند است خاک زمینهای برجسته وبلند ،دور از آلودگی ها است ،یا مقصود خاکی است که روی زمین وقسمت فوقانی آن است .
آن گونه که آب زداینده آلودگی است ،خاک پاک هم خاصیت میکروب کشی دارد چون آفتاب به آن تابیده است.» [15]
«دستور داده شده که هنگام عدم امکان غسل یا وضو با آب، با خاک تیمم کرده بر صورت و دستهایش بکشد ،با این کار یعنی مالیدن خاک به صورت و دستها که از اعضای رئیسه و اصلی بدن هستند در واقع انسان خود را در مقابل خدا به نوعی حقارت و ذلت می کشاند »[16]
«وضو با آهنگ اخلاص و با ایمان به خدا و برای انجام نماز،لغزش های گذشته را می پوشاند خدا بر آن نیست که بر شما سخت بگیرد و شما را در تنگنای مقررات قرار دهد و به هنگام نبودن آب یا عذر داشتن شما از به کار بردن آن ،دچار سختی و رنجتان کند بلکه می خواهد به وسیله غسل و وضو و انجام آنها با آهنگ تقرب به خدا و فرمانبرداری از او،شما را پاک و پاکیزه سازد »[17]
«هدف از غسل و وضو و تیمم پاکیزگی جسم است و پاکیزگی روح . جسم را با آب و خاک می توان پاکیزه نمود. خداوند وقتی مقرر داشت که مردم خود را پاکیزه سازند قصدش تکمیل دین خود بود زیرا دین جنبه های معنوی نیست ،بلکه هدف آن همه جانبه است واین کامل شدن نعمت خداوندی است در حق انسان »[18]
در اسلام برای وضو احکامی ذکر شده است ، اینکه برای انجام بعضی از عبادات وضو واجب وبرای برخی از عبادات وضو مستحب است مثلا:
1-« وضو به عنوان مقدمه نماز بر هر شخص نماز گزار واجب می شود.
2- برای طواف کعبه (تحت شرایطی خاص )وضو واجب می شود ودست گذاشتن به قرآن کریم و نام خدا و پیامبران و ائمه (ع) بدون وضو جایز نیست .
3- وضو به خودی خود مستحب است و خوب است انسان در هر حال وضو داشته باشد و حتی آن را تکرار کند که نور است .
4-در وضو ابتدا با نیت خاص،ابتدا صورت وسپس دست راست و سپس دست چپ شسته می شود و آنگاه مسح سر وپا صورت می گیرد»[19]
با توجه به مطالب بهداشتی که در مورد وضو بیان شد نتیجه گرفته می شود که اسلام همه این احکام را به خاطر انسان و برای سلامتی جسم و روح او قرار داده است تا انسان به طراوت جسمی و معنوی نائل شود .
2- غسل
غسل :«شستشوی تمام بدن ،یکی از عبادات شرع است که به دو کیفیت انجام می گیرد :
ترتیبی :که ابتدا سر و گردن شسته می شود و سپس بقیه بدن وبعضی ترتیب بین طرف راست وچپ را نیز لازم می دانندو ارتماسی:که همه بدن یکباره در آب فرو رود»[20]
غسل یکی از مقدمات نماز است (البته در صورتی که جنب و. . .)باشد . غسل هم مانند وضو دارای دو بعد ظاهری و باطنی بوده و اقسام متعددی دارد،که بعضی از آنها واجب وبعضی دیگر مستحب هسنند« غسل های واجب هفت قسم است که عبارتند از: جنابت ،حیض ،نفاس،استحاضه ،مس میت،میت،غسلی که به واسطه نذر و قسم و مانند آنها واجب می شود» [21] محور اصلی بحث در این بخش غسل جنابت و حیض می باشد . قرآن کریم در آیات متعدد افراد پاکیزه را ستایش کرده و آنها را محبوب خدا معرفی می کند . در مورد غسل تعبیر «طهارت»را به کار می برد و در چند مورد دستور انجام غسل می دهد .
الف - غسل جنابت :
فرد جنب«کسی که با جنس مخالف نزدیکی کرده یا به هر دلیلی منی از او بیرون آمده است » [22]
که در قرآن کریم در این مورد آمده است که :« وَإِن كُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُواْ .....مَا یُرِیدُ اللّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْكُم مِّنْ حَرَجٍ وَلَكِن یُرِیدُ لِیُطَهَّرَكُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»[23]
«ای اهل ایمان هنگامی که می خواهید برای نماز بپاخیزید ) و اگر جنب هستید پاکیزه شوید (غسل کنید ) . . . خدا هیچ گونه سختی برای شما قرار نخواهد داد ولیکن می خواهد (جسم و جان)شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند »
«(جنب )به معنای بعید ،دور و بیگانه است و چون شخص بعد از آمیزش جنسی ویا احتلام،از خواندن نماز و قرآن و رفتن به مساجد دور و بیگانه می گردد ،به وی جنب گفته می شود .
در میان ادیان آسمانی ،دین اسلام ودین حضرت ابراهیم (ع)و دین صائبان بعد از جنابت ،غسل را واجب می دانند . در فهرست ابن ندیم ،صائبان به نام مغتسله نامیده شده اند . کلمه «صابی»واژه ای است کلدانی به معنای شوینده و جمع آن صابون و صابین است . آنها در کنار نهر ها می زیستند تا دائما در آب جاری غسل کنند . از نظر آنها آب جاری رمز و نشانه حیات اعظم است . آنها می گویند:«غسل نه تنها کثافات را از بدن دور می کند،بلکه گناهان و پلیدی های نفس را نیز از بین می برد . آبی که نور را منعکس می کند شکلی از نور است و کسی که غسل کرده است پوششی از نور دارد»[24]
«در اسلام نیز به غسل و شستشوی چهره و دست و مسح سر و پا «وضو»به معنای نور و روشنایی گفته شده می شود . غسل تمام بدن نه تنها آلودگیهای جسمی را از بین می برد و موجب ترمیم آب کاهش یافته بدن می گردد ،بلکه موجب طهارت و پاکی قلب و روح نیز می شود »[25]
در پایان آیه برای آنکه روشن شود هیچ گونه سخت گیری در دستورات گذشته (وضو- تیمم –غسل )در کار نبوده بلکه همه آنها بخاطر مصالح خود مردم وضع شده می فرماید :خداوند نمی خواهد شمارا به زحمت بیفکند بلکه می خواهد شما را پاکیزه سازد وتعمت خود را بر شما تمام کند .
«در حقیقت این جمله این واقعیت را تاکید می کند که تمام دستورات الهی و برنامه های اسلامی به خاطر مردم و برای حفظ منافع آنها قرار داده شده و به هیچ وجه هدف دیگری در کار نبوده است .خداوند می خواهد بااین دستورها هم طهارت معنوی و هم جسمانی برای مردم فراهم شود . »[26]
2- ممنوعیت غذاهای غیر بهداشتی:
انسان بطور طبیعی از برخی غذاها متنفر است و از آنجا كه اسلام موافق فطرت انسان است در مرحله چهارم اینگونه غذاها را ممنوع و حرام اعلام كرده است و خداوند كریم در این مورد می‌فرماید:
« وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَآئِثَ »[27]
« و برای آنان چیزهای پاكیزه را حلال و چیزهای ناپاك را برایشان حرام می‌گرداند.»
خبائث: «( جمع خبیث)، نجس و بد، نفرت انگیز، هر چیز پست و مكروهی كه انسان از آن تنفر دارد.»[28]
« آیه یكی از وظایف و اهداف انبیاء را بیان میكند كه آنها آمدند تا چیزهایی پاكیزه را حلال و امور پلید را حرام اعلام كنند. مساله حلال كردن طیبات وحرام كردن چیزهای خبیث از فطریاتی است كه همه ادیان الهی آن را پذیرفته‌اند.»[29]
و از نظر علمی در مورد حرام شدن غذاهای خبیث یكی از صاحب نظران می‌نویسد:
«خبائث چیزهایی است كه در فارسی آنها را پلید می‌خوانند و در نزد مردم، فاسد و گندیده و متعفن و غیرمطبوع است. فساد غذا و گندیدن و كپك زدن آنها بواسطه تأثیر میكروبها و قارچ‌های سمی است كه روی غذا نشسته و‌آنرا مسموم و آلوده میكند. روشن است كه اینگونه غذاها موجب ابتلاء به امراض گوناگون می‌گردد. غذا در بدن تبدیل به سلول زنده می‌شود. از غذای نجس و آلوده و پلید، سلول پلید بوجود می‌آید و چون سلولها عمر كوتاهی دارند از هفت روز تا چهل روز و احیاناً تا هفت سال هم ممكن است سلولی در بدن زنده بماند.»[30]
از جمله چیزهایی كه خوردن آن حرام و از گناهان كبیره محسوب می‌شود خوردن مردار و خون و گوشت خوك و هر چه كه هنگام كشتنش یاد خدا نكرده باشند. می‌باشد كه در آیه 173 سوره مباركه بقره آمده است كه:
« إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْكُمُ الْمَیْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنزِیرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللّهِ »
«(خداوند) تنها مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را که(هنگام سر بریدنش) نام غیر خدا بر آن برده شده،بر شما حرام گردانیده است.»
« آیه فوق در چهار سوره قرآن كریم با الفاظ مختلف تكرار شده است یعنی در سوره‌های انعام، نحل، بقره، ومائده نازل گردیده است. به نظر می‌رسد كه اولین بار در اوایل بعثت در مكه نازل شد و سپس در اواخر اقامت پیامبر (ص) در مكه تكرار شد. و در مدینه هم یكبار در اوایل حضور پیامبر (ص) و بار دیگر در اواخر عمر آن حضرت ( در سوره مائده) نازل شد.
در مورد علت تكرار بی‌سابقه این آیه در قرآن علل مختلفی بیان شده است. از جمله:
الف- اهمیت موضوع یعنی خطرات جسمی و روحی آن
ب- آلودگی مردم آن روزگار به این مطلب»[31]
که در اینجا به بررسی علل تحریم خوردن مردار، خون و گوشت خوك پرداخته می‌شود.
الف- مردار:
اولین مورد از غذاهای خبیث كه به بررسی آن پرداخته می‌شود مردار است.
«مردار عبارتست از لاشه و جسد حیوانی كه به طریق شرعی ذبح نشده و طبق شریعت، روح از بدنش جدا نگشته باشد و به عربی میته گویند. مردار در شرع نجس و خوردن گوشت آن حرام است».[32]
در مورد علت علمی تحریم گوشت مردار میتوان گفت كه:
« دانشمند معظم جناب دكتر صدرالدین نصیری در كتاب خود بنام « بهداشت اجتماعی در اسلام» چنین می‌نگارد: گفتگو در نخوردن گوشت مردار خیلی مورد بحث و قابل تذكر نیست، زیرا كلیه ملل متمدن دنیای امروز از آن دوری می‌نمایند، چون كه همه می‌دانند گوشت‌های مردار و مانده محتوی میلیونها جانداران ذره بینی بیماری زا می‌باشند. پس از مرگ، میكروبها و باكتریها به عناصر شیمیایی و گازهای چون اسیدكربنیك، هیدروژن، سولفوره و آمونیاك و غیره می‌نمایند، این طبقه باكتریها و ذاتاً تولید مسمومیت می‌نمایند: باكتریهای هواخواه از بیرون به روی اجساد موثرند و بعضی از حشرات خصوصاً انواع مگسها در كار عفونت اثر مهمی دارند و در فساد آنها كمك می‌نمایند، بطور خلاصه چنانچه بیان گردید ، گوشت فاسد سخت‌ترین و خطرناكترین مسمومیت پتومائین و غیره را به انسان می‌دهد.
این مسمومات باعث تولید عوارضی می‌باشد از قبیل التهاب حاد معده و روده‌ها، قی و شكم روش تب زیاد، ناتوانی شدید، سرگیجه، اتساع مردمك، پایین افتادن پلك چشم، ضعف و غش.»[33]
امام صادق (ع) در مورد آثار وضعی خوردن مردار می‌فرمایند: «اَمَّا المَیِّتهُ فَاِنَّهُ لَم یَنِلُ مِنهَا اَحَدُ اِلَّا ضُعِفَ بَدَنُهُ ، وَ ذَهَبَت قُوَتُهَ، وَانقَطَعَ نَسلُهُ وَ لَا یَمُوتُ آکِلُ المَیتَهِ الإفجَاهَ »[34]
امام بعد از ذكر مقدمه‌ای در مورد اینكه تمام این احكام به خاطر مصالح بشراست می‌فرماید. « اما مردار را هیچكس از آن نمی‌خورد مگر اینكه بدنش ضعیف و رنجور می‌شود ، نیروی او را می‌كاهد، و نسل را قطع میكند و آن كس كه به این كار ادامه دهد با سكته و مرگ ناگهانی از دنیا می‌رود.»
« این مفاسد ممكن است به خاطر آن باشد كه دستگاه گوارش نمی‌تواند از مردار خون سالم و زنده بسازد، بعلاوه مردار كانونی است از انواع میكروبها، اسلام علاوه بر اینكه خوردن گوشت مردار را تحریم كرده، آن را نجس هم دانسته تا مسلمانان كاملاً از آن دوری كنند.»[35]
و امام رضا (ع) نیز به این حقیقت مهم اشاره دارند كه خوردن مردار موجب فساد بدن و ابتلای انسان به صفرا می‌شود.
«حُرمَتِ المَیهُ لِمَا فِیهَا مِن إفسَادِ الاَبدَانِ وَ الآفَهِ وَ لِاَنَّهُ یُورِثُ المَاءِ الأصفرِ وَ یَنخِرُ الفَمَ وَ یَنتِنُ الریحَ وَ یَسِیُء الخَلقَ وَ یُورِثُ القِسَوهَ القَلبِ وَ قِلَّهَ الرَّأفَهِ وَالرَّحمهِ حَتَی لَا یُومِنُ اَن یَقتُلُ وَلَدَهُ وَ وَالِدَهُ وَ صَاحِبَهُ »[36]
« حرام شدن مردار برای این است كه باعث فساد بدن‌ها و آفات است و نیز باعث ایجاد صفراء است و دهان را بدبو میكند و باعث بداخلاقی، عصبانیت و قساوت قلب و كم شدن مهر و عطوفت می‌شود تا آنجا كه نمی‌توان از كشتن فرزند و پدر و رفیق نسبت به او ایمنی داشت.»
البته خوردن گوشت مردار علاوه بر آثار زیانبار جسمی، آثار زیانبار روحی و معنوی نیز در پی دارد كه در اینجا به برخی از این آثار اشاره می‌شود.
« خون، پس از مرگ جانور، با توجه به تركیبات آن ( به رغم اینكه قبل از مرگ بهترین وسیله دفاع از بدن بود) به محل مناسبی برای رشد میكروبها تبدیل خواهد شد.
در بدن مردار، پس از یك ساعت خون در بدن رسوب میكند و پس از 4-3 ساعت عضلات منقبض شده و به دلیل وجود اسیدها ( فسفریك- فورمیك- لاكتیك) بدن خشك می‌شود و سپس حالت قلیایی به بدن بر می‌گردد و خشك شدن بدن برطرف می‌گردد و جسم به تصرف میكروبها در می‌آید ابتدا میكروبهای موجود در هوا و سپس میكروبهای موجود در بدن شروع به تكثیر نموده و در نتیجه بدن متعفن و متلاشی می‌شود. محبوس بودن خون نیز تعفن را تسریع و به تولید مثل میكروبها كمك میكند اما در ذبح شرعی (سر بریدن حیوان) با بریده شدن وریدها و شریانهای بزرگ گردن باعث خروج تمام خون بدن حیوان خواهد شد و با زدن حیوان ذبح شده نیز به این امر كمك خواهد كرد.»[37]
دكتر پاك نژاد می‌نویسد:
« مردار خواری به خون خواری بستگی دارد، زیرا تا شاه رگهای مخصوص حیوان قطع نشود به اندازه كافی خون از بدنش خارج نمی‌شود و كمتر مرداری است كه خون بدنش كاملاً خارج شده باشد.»[38]
از مطالب ذكر شده نتیجه می‌شود كه گوشت مردار هم از نظر بهداشتی و جسمی و هم روحی اثرات منفی بر انسان می‌گذارد و به همین دلیل اسلام گوشت مردار را حرام كرده است و این به خاطر سلامتی جسم و روح خود انسان می‌باشد.
مراحل برخورد قرآن با شرابخواری:
اسلام در این مورد هم مثل سایر موارد كه لازم بود، تدابیری اندیشیده است، به این صورت كه مراحل تحریم شراب را بصورت تدریجی و مرحله به مرحله بیان كرده است و حالا باید دید كه چرا اسلام شراب را یكباره حرام اعلام ننموده است و از طرفی این مراحل تدریجی كدامند؟
« شرابخواری و میگساری در زمان جاهلیت و قبل از ظهور اسلام فوق‌العاده رواج داشت و به صورت یك بلای عمومی در آمده بود، تا آنجا كه بعضی از مورخان می‌گویند عشق عرب جاهلی در سه چیز خلاصه میشد: شعر و شراب و جنگ! و نیز از روایات استفاده می‌شود كه حتی بعد از تحریم شراب مسأله ممنوعیت آن برای بعضی از مسلمانان فوق‌العاده سنگین و مشكل بود، تا آنجا كه می‌گفتند: « هیچ حكمی بر ما سنگین‌تر از تحریم شراب نبود.» روشن است كه اگر اسلام می‌خواست بدون رعایت اصول روانی و اجتماعی با این بلای بزرگ عمومی به مبارزه برخیزد ممكن نبوده و لذا از روش تحریم تدریجی و آماده ساختن افكار و اذهان برای ریشه كن كردن میگساری كه بصورت یك عادت ثانوی در رگ و پوست آنها نفوذ كرده بود استفاده كرد.»[39]
به همین خاطر خداوند مسئله تحریم شراب را در چهار مرحله اعلام نمود كه این چهار مرحله بسیار آموزنده و تربیتی و عبرت آمیز است كه در جوامع امروزی می‌تواند بسیار كاربرد داشته باشد.
مرحله اول: رزق نیكو ولی استفاده نادرست از آن
خداوند در قرآن كریم می‌فرماید:
« وَمِن ثَمَرَاتِ النَّخِیلِ وَالأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِی ذَلِكَ لآیَةً لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ »[40]
« و از میوه درختان خرما و انگور، باده مستی بخش و خوراكی نیكو برای خود می‌گیرید.»
« كلمه «سُكر» به معنای از دست دادن عقل و كلمه «سَكر» به منشأ آن می‌گویند.»[41] «(سكر) گرچه در لغت معانی مختلف دارد، ولی در اینجا به معنی مسكرات و مشروبات الكلی است و معنی مشهور آن همین است.»[42] و « اصل این كلمه بر معنای سد مجرای آب است و مستی را سكر گویند چون راه معرفت را می‌بندد.»[43]
« قرآن در این آیه هرگز اجازه شراب سازی از خرما و انگور نداده ،بلكه با توجه به اینكه «مسكرات» را در مقابل « رزق حسن» قرار داده اشاره كوتاهی به تحریم خمر و نامطلوب بودن آن نموده است. بنابراین نیاز به این نداریم كه بگوئیم این آیه قبل از نزول تحریم شراب نازل شده و اشاره‌ای به حلال بودن آن است، بلكه بر عكس آیه، اشاره به حرام بودن آن میكند و اولین اخطار در زمینه تحریم خمر است.»[44]
این اولین مرحله در تربیت صحیح افراد و راه جلوگیری از عادات زشت است و از آیه نتیجه گرفته می‌شود كه از میوه‌های درخت انگور و خرما هم نوشابه‌های مستی آور و هم رزق حلال و نیكو بدست می‌آید و در‌آیه از قرار دادن كلمه سكر یا مستی‌آورمقابل «رزق نیكو» نتیجه می‌شود كه نوشابه‌های مستی‌آور، یك روزی نیكو نیست و در واقع این خود انسانها هستند كه از روزیهای نیكو و پربركتی كه خداوند به آنها ارزانی داشته است استفاده نادرست و زیانبار میكنند.
مرحله دوم: اشاره به گناه شرابخواری
خداوند می‌فرماید: « یَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ كَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَآ أَكْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا »[45]
« درباره شراب و قمار ، از تو می‌پرسند، بگو، « در آن دو، گناهی بزرگ، و سودهایی برای مردم است. [ولی] گناهشان از سودشان بزرگتر است.»
در این مرحله چند نكته قابل توجه است:
اول: « برخی از مسلمانان توجه به مسائلی مثل شراب و قمار داشته و از احكام آن سوال می كردند و آیه در پاسخ پرسش‌های آنان نازل شده است.»[46]
دوم: « قرآن كریم هنگامی كه می‌خواهد شراب را حرام كند با نرمی و لطافت برخورد میكند و بطور تلویحی متذكر می‌شود كه شراب خواری گناه است.
سوم: روش تربیتی قرآن بسیار جالب است چون در برخورد با دو پدیده زشت یعنی شراب خواری و قماربازی از همان ابتدا برخورد تند و سخت نمی‌كند بلكه با انصاف می‌فرماید كه: اینها منافعی مادی و زودگذرند، مثلاً تهیه‌كنندگان شراب از راه كشت انگور یا تهیه كشمش و شراب فروشی و یا از جهت اخذ مالیات عوارض، گمرك و گروههایی با دایر كردن قمار خانه‌ها بود و منافعی اخذ میكنند، دارد. اما ضررهای روحی وبهداشتی و اجتماعی آن زیادتر است.»[47]
« (اثم) به حالتی گفته می‌شود كه در روح و عقل انسان بوجود می‌آید و او را از رسیدن به نیكی‌ها و كمالات باز می‌دارد.»[48]
و از معنای اثم میتوان اینطور برداشت كرد كه شراب و قمار ضررهای بسیار گرانی به جسم وجان انسان وارد میكند. چرا كه مانع كمالات و نیكی‌ها است و از اینجا میتوان نتیجه گرفت كه در آیه قضاوت یه جانبه نبوده بلكه تمام جوانب آن بیان شده و این بیانگر جامع بودن موضوع است.
مرحله سوم: نهی از نماز در حالت مستی:
خداوند می‌فرماید: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُكَارَى حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ »[49]
« ای كسانی كه ایمان آورده‌اید، در حال مستی به نماز نزدیك نشوید تا زمانی كه بدانید چه می‌گویید»
در تفسیر این آیه چند دیدگاه در بین مفسران قرآن وجود دارد:
الف- « مراد از آیه این است كه مسلمانان با حالت مستی كه بعد از خوردن شراب حاصل می‌شود وارد نماز نشوند»[50] و این امر دو فایده مهم در بردارد:
نخست اینكه «مسلماً كسی كه با حالت مستی و بی توجهی در برابر خدا می‌ایستد و احیاناً هذیان می‌گوید و یا كلمات و حركات بی محتوا از او سر می‌زند، مرتكب بی ادبی و توهین به ذات مقدس حق تعالی شده است در نتیجه حركات و الفاظ و ظواهر و ظروف نماز كافی نیست، بلكه ادب و تقوی در نماز اقتضا میكند انسان هنگامی كه با خدا راز و نیاز میكند. باید بداند چه می‌گوید و چه میكند : «حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ »[51]
دوم اینكه « با توجه به نزدیك بودن اوقات پنج گانه نماز واجب ( بویژه در صدر اسلام) عملاً كسی نمی‌توانست به شراب خواری روی آورد چون اگر صبح یا عصر شراب می‌خورد اثرات آن تا موقع نماز صبح باقی می‌ماند و این مطلب نوعی مبارزه با شرابخواری در جامعه بود و در حقیقت ممنوعیت موقت شراب خواری در زمان‌های خاص بود كه مردم را آماده می‌كرد تا شراب را به صورت كلی بر آنان حرام كند.» »[52]
ب- « برخی از مفسران شیعه و اهل سنت برآنند كه مراد از هستی (سكر) در این آیه، مستی خواب است پس معنای آیه این می‌شود كه با حالت خواب آلودگی نماز برگزار نكنید.»[53]
اما برخی دیگر از مفسران به این دیدگاه اشكال كرده‌اند كه : « این تفسیر از مفهوم ( حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ ) استفاده می‌شود كه نماز خواندن در هر حالی كه انسان از هوشیاری كامل برخوردار نباشد، ممنوع است. خواه حالت مستی باشد یا باقی مانده حالت خواب باشد.»[54]
چون در جریان مساله ممنوعیت نوشیدن شراب با توجه به دو مرحله مقدماتی، پذیرش نسبی در ذهن‌های مردم مسلمان نسبت به حرمت مسكرات بوجود آمده بود، و اینك در این آیه با یك ضربه غیرمستقیم و نه رو در رو مساله خوردن شراب را هدف قرار داده و آن را روزانه پنج نوبت زیر نظر و كنترل گرفته و اینطور دایره مصرفش را تنگ‌تر می‌نماید و این همان روش معقول و موثری است كه برای ریشه كن كردن مفاسد عمیق اجتماعی كه در محیط بطور وسیع وجود دارد و محیط را آلوده كرده می‌تواند نتیجه بخش باشد.
به تدریج كه آیات سه مرحله قبل نازل می‌شود، جامعه جاهلیت كه در شراب خواری و میگساری غرق بودند به خود آمده، از نظر اجتماعی و روانی زمینه برای حكم نهایی و تحریم قطعی خوردن «شراب» و قمار آماده می‌شود و اینجاست كه حكم نهایی از طرف باریتعالی صادر می‌شود.